Historia Pałacu

Celem niniejszej pracy jest przywrócenie świetności kompozycji w zabytkowym XIX –wiecznym parku krajobrazowym przy pałacu w Pstrokoniach poprzez dogłębne poznanie jego historii, zbadanie i zrozumienie jego kompozycji historycznej oraz wskazanie sposobów na jego rewaloryzację.

Wybrane fragmenty :

Historia majętności Pstrokoni może wydawać się dość skomplikowana – wieś przez lata przechodziła z rąk do rąk, będąc wielokrotnie dzielona. Przez pewien okres była nawet w posiadaniu dwóch różnych rodzin. Z tego względu, w niektórych przypadkach, dokładne określenie właściciela oraz powierzchni posiadanych dóbr są trudne. W literaturze dziedziczone
włości są określane różnie, m.in. Pstrokonie, dobra Pstrokonie lub Pstrokońszczyzna – to ostatnie określenie może oznaczać część Pstrokoni lub nazwę folwarku (KOBIERECKI, 2008).

Budynek dworu w stylu eklektycznym obecnie znajdujący się w Pstrokoniach został wzniesiony prawdopodobnie w 1820 roku z inicjatywy Napoleona Walewskiego, co potwierdza fakt pierwszego zachowanego opisu pałacu, będącym opisem dóbr po jego śmierci (NEJMAN,
2017 ZA PSTROKOŃSKIM, 1825, op. cit., s. 25 – 26.) Notariusz Pstrokoński opisywał dwór jako budynek murowany pokryty malowanym gontem, z dwoma kominami murowanymi. Schody prowadzące do domu zrobione były z bali dębowych, a drzwi wejściowe były podwójne z zamkiem francuskim. W środku znajdował się żelazny kominek, a ściany pokoi były malowane na różne kolory i odpowiednio od nich nazywane – znajdował się tam pokój żółty, seledynowy, szafirowy i różowy malowany w kratkę. Autor projektu i budowniczy są nieznani. Po sprzedaniu dworu przez rodzinę Walewskich budynek został najpewniej odremontowany przez kolejnego właściciela – Włodzimierza Strzeszewskiego (KOBIERZYCKI
(red.), 1911 op. cit., s. 28). Opis z 1982 roku znajdującego się w białej karcie zabytku przedstawiał dwór jako budynek piętrowy, podpiwniczony, z dachem czterospadowym przykrytym blachą, z trzypiętrową wieżą w części północno – zachodniej. Zbudowany był na planie wydłużonego prostokąta z prostokątnymi przybudówkami w szczytach i ryzalitami po stronie południowej i północnej. Od frontu znajdował się taras, z którego prowadziło główne wejście do budynku.
Schody umiejscowione wewnątrz były drewniane, natomiast na zewnątrz ceglane. Ściany w środku budynku były w dobrym stanie technicznym, stropy, tynki oraz dach wymagały remontu.

Siedzibą rodu Pstrokońskich prawdopodobnie był drewniany dwór obronny na kopcu, którego obecność potwierdza A. Pstrokoński i jest to jedyne potwierdzenie jego istnienia, ponieważ nie zachowały się żadne jego relikty (KAJZER, 2004). Dwór, jaki podziwiać można po dziś dzień, został wzniesiony dopiero w XIX wieku już przez następnych właścicieli
Pstrokoni (KOBIERECKI, 2008).

Antoni Pstrokoński w swoich notach z 1825 roku opisuje dobra po śmierci Napoleona:
Pałac masiv murowany pokryty gontami malowanymi, z dwoma kominami
murowanymi, długi na 40 i szeroki na 16,5 łokci, wysoki 13, 5 łokcia. Wchodząc do domu po schodach z bali dębowych i galeria malowana, drzwi wielkie podwójne z zamkiem francuskim, podłoga z tarcic. Okien wielkich 2 z 12 szybami wielkimi, ściany sieni różnofarbnie malowane, na lewo z sieni są drzwi do pokoju żółto malowanego kompletnie okute z zamkiem, podłoga froterowana, okien dwa każde o sześciu szybach wielkich, drzwi do pokoju małego w kolory malowane, lecz malatura uszkodzona. Okno o sześciu wielkich szybach kompletnie okute i oszklone, podłoga z tarcic dobra, kominek z blachą i galeryjką żelazną stąd drzwi pojedyncze
do sieni narożnika wschodniego. Na prawo z sieni głównej drzwi malowane okute do pokoju seledynowego, podłoga dobra okien dwa z 12 szybami. Drzwi podwójne okute do pokoju szafirowego okno o sześciu szybach, piec z blachą i galeryjką żelazną. Na wprost sieni głównej są drzwi podwójne do pokoju różowo w kratki malowanego, podłoga dobra, okien dwoje, drzwi
z pokoju tego na dwór prowadzące (NEJMAN, 2017 ZA PSTROKOŃSKIM, 1825)

O panu Włodzimierzu Strzeszewskim herbu Lubicz jako właścicielu po Walewskich napomyka autor artykułu Józef Kobierzycki we Wsi Ilustrowanej w 1911 r. Znaleźć tam można informację, że posiadał stary dwór gustownie odnowiony, oraz że otaczał go piękny ogród spacerowy i wzorowe gospodarstwo.

Nie ma dokumentów, które wyjaśniłyby co działo się z majątkiem podczas II wojny światowej. Prawdopodobne jest, że Janina mogła przeżyć wojnę, choć w nekrologach warszawskich widnieje tylko data śmierci jej brata Tadeusza, który zmarł w latach 70. ubiegłego wieku (INTERNET 8). Budynek musiał jednak być zachowany w dobrym stanie, ponieważ zaraz po wojnie, w 1945 roku został zaadaptowany na cele szkoły podstawowej i
mieszkania nauczycieli wraz z rodzinami i funkcję tę spełniał do 1976 roku. Obszar parku został podzielony na parcele prawdopodobnie zaraz po wojnie, ponieważ teren zajmowany przez szkołę obejmował część z pałacem i parkiem, a część folwarczna po stronie wschodniej aż do
drogi Widawa –Woźniki wraz z aleją kasztanowcową prowadzącą do pałacu była w rękach gminy i była nieużytkowana (ŹRÓDŁO ARCHIWALNE NR 5). Wtedy też park był intensywnie eksploatowany przez szkolną społeczność, niekontrolowane dosadzenia drzew i krzewów
stopniowo zacierały kompozycję. W tym okresie również powstały prawdopodobnie fundamenty przy bramie wjazdowej pod bliżej niezidentyfikowane budynki, które zostały w tym miejscu do dzisiaj (ŹRÓDŁO ARCHIWALNE )

Na początku lat 2000 posiadłość zaczęła znacznie podupadać, gdyż w praktyce nikt nie użytkował budynku, a ogród nie był pielęgnowany. W ciągu kilku lat doprowadziło to zabytkowy kompleks pałacowo – parkowy do wyglądu ruiny. Renowacji wymagał dach, stropy, a mury nasiąknięte były wodą, zalana była też cała piwnica (ŹRÓDŁO ARCHIWALNE NR 14). Przedsiębiorstwo ogłosiło upadłość w 2004 i obiekt stał się z powrotem własnością Skarbu Państwa, choć nie na długo – jeszcze w tym samym roku właścicielami pałacu oraz zabytkowego parku stali się obecni do dzisiaj Właściciele.

Analiza układu zabytkowego – Drzewostan parku
Ilość zinwentaryzowanych drzew i grup krzewów wyniosła 782 obiekty, z czego 690 to drzewa liściaste, co stanowiło 88,2 % całego drzewostanu, 52 obiekty to drzewa iglaste, co stanowiło 6,7 % drzewostanu, 37 obiektów to grupy krzewów liściastych, co stanowiło 4,7 % drzewostanu oraz wystąpiła jedna grupa krzewów iglastych, co stanowiło 0,1 % drzewostanu, a także dwie grupy pnączy, co stanowiło 0,3 % drzewostanu. Przedstawione dane ukazują dużą przewagę drzew liściastych. W drzewostanie można było wyróżnić przynajmniej dwa typy drzewostanu: pierwszy miał charakter leśno-parkowy z cechami grądu i znajdował się w północnej części założenia, drugi typ to drzewostan typowo parkowy, z sędziwymi rodzimymi drzewami w formie soliterów lub młodszych drzew uformowanych w mniej lub bardziej skupione grupy, pozostałości nasadzeń liniowych jak aleje lub szpalery. Gatunki krajowe stanowiły aż ok. 90 % całej zinwentaryzowanej roślinności, co czyni drzewostan wyjątkowo cennym. Wśród gatunków obcych było wiele charakterystycznych,
introdukowanych w ogrodach XIX wieku, m.in. dąb czerwony, platan klonolistny, klon jesionolistny, cyprysik groszkowy, jodła jednobarwna, żywotnik zachodni, śnieguliczka biała, jaśminowiec wonny, czy porzeczka krwista. Ciekawymi, okazami były również jesiony wyniosłe w odmianie zwisającej
oraz topola w odmianie późnej. Wśród drzew znajdujących się na terenie parku aż 54 okazy kwalifikowałyby się do uznania za pomnik przyrody wg Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 4 grudnia 2017 roku w sprawie kryteriów uznawania tworów przyrody żywej i nieożywionej za pomniki przyrody, dzięki spełnieniu kryterium obwodu pnia, który jest nie mniejszy niż minimalny obwód mierzony na wysokości 130 cm dla poszczególnych gatunków drzew, określony w załączniku do tego rozporządzenia. Wśród nich znalazły się dęby, platany, topole późne, jesiony wyniosłe, brzozy, kasztanowce, klony pospolite, klony jawory, olsze czarne, wierzba biała, modrzew, grab, cyprysik groszkowy i żywotnik zachodni. W parku jeszcze do 2016 roku istniały dwa dęby szypułkowe o obwodach 500 cm i 350cm, będące pomnikami przyrody. Niestety niesprzyjające warunki pogodowe spowodowały powalenie obydwu drzew. Jedno z nich do tej pory znajduje się w północnym stawie, ponieważ jego wydobycie stanowi poważny problem ze względu na potrzebę zaangażowania ciężkich
maszyn, których praca mogłaby spowodować szkody dla starodrzewu zabytkowego parku.

Park charakteryzuje się wysokim poziomem wód gruntowych, ze względu na położenie w pradolinie Warty i obecność stawów. Gleby są stosunkowo żyzne, gliniaste, słabo kwaśne lub obojętne oraz zasobne w azot, o czym świadczy występująca tam naturalnie roślinność. Stopień zanieczyszczenia jest relatywnie niski, ze względu na dużą odległość od drogi kołowej, która nie jest intensywnie użytkowana przez pojazdy. Dodatkowo w sąsiedztwie parku nie występują budynki przemysłowe ani nie ma intensywnie uprawianych terenów rolniczych. Fakt wpisywania się parku w granice Parku Krajobrazowego Międzyrzecza Warty i Widawki zapewnia dodatkową ochronę przed tego typu zagrożeniami.

Analizując drzewostan parkowy warto zwrócić uwagę na gatunki przeważające w najstarszych grupach drzew. Wśród okazów mających powyżej 120 lat był to dąb szypułkowy, który w tej grupie występował liczniej w porównaniu do młodszych grup. W grupie drzew najstarszych duży udział miały też jesion wyniosły, klon pospolity i olsza czarna. Wśród nich wystąpiły również cenne okazy nie powtarzające się w młodszych grupach, jak topola w odm. późnej, platan klonolistny, jodła jednobarwna, grab pospolity, czy modrzew europejski.

Kształt dawnego założenia zbliżony był do kwadratu zorientowanego na północny zachód, delikatnie ściętego w południowym rogu przez przebiegającą tamtędy drogę polną. Teren parku dworskiego od strony północno – wschodniej przylegał do drogi kołowej Zduńska Wola – Zapolice, od południowego wschodu ograniczała go droga prowadząca z północnego
wschodu do rzeki Warty, znajdującej się około 300 m od dzisiejszej granicy założenia. Pozostały teren graniczył z uprawami rolnymi, a od strony północno – zachodniej oddzielał je od nich kanał wodny. Do pałacu prowadziła główna droga dojazdowa przebiegająca przez znajdujący się we wschodniej części założenia folwark. Drugi wjazd do pałacu zlokalizowany
był w południowej granicy założenia i prowadził do budynków gospodarczych na tyłach dworu.

W zachodnio – południowej części parku znajdowały się dwa stawy. Są one widoczne m.in. na niemieckiej mapie topograficznej zaboru rosyjskiego z 1915 roku. Mniejszy staw północny zasilany był kanałem wodnym doprowadzającym wodę z odnogi rzeki Warty. Ze źródeł kartograficznych wynika, że już przed 1915 rokiem istniał drugi, południowy staw, który rozciągał się w podłużny kształt i kończył się na wysokości pałacu.

Na południowym stawie znajdowała się wyspa, z której najprawdopodobniej można było obserwować dolinę Warty, o czym świadczy ukształtowanie starodrzewu.

Zabudowania folwarczne stanowiło pięć budynków gospodarczych zlokalizowanych wokół podwórza folwarcznego. Na niemieckim zdjęciu lotniczym z 1942 roku
widoczne są już tylko dwa budynki na podwórzu folwarcznym, co wskazuje na to, że pozostałe uległy zniszczeniu. W części gospodarczej na tyłach dworu również znajdowały się budynki, co widoczne jest na fotomapie. Brak części z tych budynków na mapie topograficznej można wytłumaczyć mniejszą dokładnością mapy lub tym, że stanowi ona wydanie wcześniejszej mapy, nie poddanej aktualizacji.

Drogi spacerowe w parku widoczne są jedynie na niemieckich mapach topograficznych z 1941 roku i z 1944 roku. Plan ten uwzględnia jednak jedynie uproszczony układ. Wielu informacji na temat przebiegu pozostałych dróg dostarcza starodrzew, w szczególności stare egzemplarze dębu szypułkowego, jesiona wyniosłego oraz klonu pospolitego, których rozmieszczenie potraktowano jako osnowę historycznego założenia, ze
względu na ich przeważający udział w grupie najstarszych drzew. Niemiecka fotomapa z 1942 roku jest kolejnym materiałem do interpretacji przebiegu historycznych ciągów komunikacyjnych. Na podstawie powyższych materiałów opracowano schemat możliwego przebiegu historycznych ciągów komunikacyjnych w parku.

W parku występował charakterystyczny dla II połowy XIX wieku hierarchiczny podział dróg. Znajdowały się dwie drogi dojazdowe wraz z podjazdem, aleja obwodnicowa i drogi boczne, które łączyły ważne elementy kompozycji w parku. Krańce założenia obiegała aleja
obwodnicowa, która zaczynała się na podjeździe przy pałacu, prowadziła obok lodowni aż po północnej części założenia, a następnie skręcała w kierunku stawów i prowadziła po ich zachodnich brzegach z powrotem w kierunku pałacu. Aleje spacerowe w parku prowadzone były prawdopodobnie na brzegach masywów i miały kaligraficzny, składający się z odcinków łuków kształt. Przecinały się one w trzech istotnych kompozycyjnie miejscach w parku. Pierwsze z nich znajdowało się w północnej części parku, gdzie na skrzyżowaniu dróg znajdował się najprawdopodobniej soliter. Kolejne skrzyżowanie znajdowało się na przecięciu z główną osią kompozycji parku, łącząc się osią widokową z pałacem. Przebiegał tamtędy ciąg komunikacyjny łączący stawy z lodownią. Na osi głównej bliżej pałacu znajdowało się ostatnie skrzyżowanie, będące punktem zbiegu kilku alei spacerowych i występował na nim punkt istotny kompozycyjnie, który jest jednak trudny do dokładnej identyfikacji.

Drzewostan ukształtowany w masywy i grupy, a także ciągi spacerowe dzieliły przestrzeń parku na wnętrza, co nadawało malowniczości krajobrazowej kompozycji. Wnętrze w otoczeniu pałacu stanowił podjazd, który stanowiła de facto szeroka droga dojazdowa przylegająca do budynku. Przed pałacem, na trawniku gazonowym znajdował się okrągły
klomb prawdopodobnie z niskich roślin kwitnących oraz otaczały go cztery symetrycznie rozmieszczone topiaryczne formy żywotnika o kopulastym kształcie. Pomiędzy pałacem, a południowym stawem znajdował się prawdopodobnie mały ogród użytkowy. Przed pałacem znajdowało się podłużne wnętrze z trawnikiem gazonowym zwane wielką murawą, które przylegało do podjazdu. Znajdowało się ono na głównej osi kompozycyjnej parku i pałacu, tworząc silne powiązanie ogrodu z pałacem. W jego konstrukcji dodatkowo posłużono się modułem długości budynku dworu, który zastosowano jako podwojoną długość wnętrza, dzięki czemu wydaje się ono proporcjonalne do rozmiarów pałacu. Subiektywne ściany wnętrza tworzyły uformowane po obydwu stronach grupy drzew, a na jego zakończeniu występował punkt, który był miejscem zbiegu alei spacerowych i prawdopodobnie występował na nim niski element, który mógł być kępą krzewów lub innym punktem kompozycyjnym – nie jest możliwa dokładna jego identyfikacja ze względu na rozdzielczość fotomapy. Nie mógł on jednak być zbyt wysoki, aby nie przesłaniać widoku, ponieważ istniała oś widokowa łącząca pałac z kościołem w Strońsku, oddalonym od
parku w Pstrokoniach o około 2 kilometry. Na granicach tego wnętrza znajdowały się również okazałe solitery – w pobliżu pałacu był to prawdopodobnie dąb szypułkowy oraz platan klonolistny znajdujący się na brzegu wnętrza po wschodniej stronie.
W północnej części parku prawdopodobnie istniało duże wnętrze z koszoną murawą lub innym rodzajem darni. W jego części blisko alei obwodnicowej na fotomapie widoczny jest element, który może być soliterem lub innym elementem, występującym przy skrzyżowaniu alei spacerowych. Możliwe jest, że istniały tam młode drzewa, których nie widać na zdjęciu lotniczym, ponieważ na innych materiałach kartograficznych teren ten oznaczony jest
jako zadrzewiony.
Do wschodniego brzegu północnego stawu przylegało wnętrze w formie polany, które ramowane było ze wschodniej strony przez masyw. Układ starodrzewu wskazuje na to, że przylegała do niej kolejna polana, bardziej wysunięta na północ. Po wschodniej stronie stawów znajdowało się duże wnętrze rozciągające się przez całą długość parku. Nie wiadomo dokładnie, co znajdowało się w tym miejscu. Być może wcześniej, przed 1942 rokiem teren ten nie był włączony do parku, jak obrazuje to mapa z 1915 roku. Możliwe, że później utworzono w tym miejscu duży ogród użytkowy,
niezadrzewiony.
Kolejny ogród użytkowy znajdował się za folwarkiem pomiędzy drogą kołową a ogrodem ozdobnym. Mógł to być sad, ogród warzywny lub inne uprawy.
Elżebieta Nejman (2017) (za Kobyłeckim, 1836) podaje wykaz drzew owocowych, jakie znajdowały się na terenie założenia dworskiego: było to 11 egzemplarzy orzechów włoskich, 2 leszczyny, 8 brzoskwiń, 22 wiśnie, 137 jabłoni i 565 śliw. Lokalizacja tego sadu nie może jednak zostać zweryfikowana, ponieważ opis ten powstał niemal 100 lat wcześniej
niż najstarsze zachowane dostępne materiały kartograficzne dla tego terenu. Układy roślinne występujące w parku tworzyły masywy, grupy, szpalery, aleje, solitery, lub wprowadzane były na brzegach wnętrz ogrodowych, aby zaznaczyć ich kształt. Jak już wspomniano przy analizie gatunkowej drzewostanu, najczęściej stosowanymi gatunkami były
dęby szypułkowe, jesiony wyniosłe, klony pospolite i to one były głównym materiałem w kształtowaniu przestrzeni parkowych wnętrz. Większość ciekawych, introdukowanych w XIX wieku gatunków drzew umieszczono w pobliżu pałacu, aby wyeksponować kolekcjonerskie egzemplarze. Były to cyprysik groszkowy, daglezja zielona, jodła jednobarwna, platan klonolistny, świerk kłujący w odmianie sinej oraz żywotnik zachodni, które istnieją do dzisiaj.